प्रश्न- मी दिल्लीचा आहे. मला दोन मुले आहेत. एक ३ वर्षांचा आणि दुसरा १० वर्षांचा आहे. मोठ्या मुलाला ऑनलाइन गेम खेळण्याचे व्यसन लागले आहे. शाळेतून परत येताच तो त्याच्या मोबाईलमध्ये व्यस्त होतो. तर धाकटा मुलगा मोबाईल फोनकडे न पाहता जेवत नाही. जेव्हा त्य
.
तज्ज्ञ: डॉ. सत्यकांत त्रिवेदी, ज्येष्ठ मानसोपचारतज्ज्ञ, भोपाळ
उत्तर- तुमची चिंता अगदी रास्त आहे. आजच्या डिजिटल युगात, मुलांचा वाढता स्क्रीन टाइम ही एक गंभीर समस्या बनत आहे, जी त्यांच्या अभ्यासावर, वर्तनावर आणि आरोग्यावर वाईट परिणाम करत आहे. तथापि, आपण पालकच या सवयीला काही प्रमाणात जबाबदार आहोत कारण आपणच आपल्या मुलांना गॅझेट्सची ओळख करून देतो.
लहान मुलांना शांत किंवा व्यस्त ठेवण्यासाठी पालक त्यांना सुरुवातीपासूनच मोबाईल किंवा टीव्हीचे व्यसन लावतात, असे अनेकदा दिसून येते. हळूहळू ही सवय व्यसनात बदलते, जी नंतर सोडवणे खूप कठीण होते.
ही समस्या फक्त तुमच्या घरापुरती मर्यादित नाही. अलिकडेच, ‘बाटू टेक्नॉलॉजी’ या स्मार्ट पॅरेंटिंग सोल्यूशन्स कंपनीच्या अहवालात असे म्हटले आहे की ९५% भारतीय पालक त्यांच्या मुलांच्या स्क्रीन व्यसनाबद्दल चिंतित आहेत. तथापि, घाबरून जाण्याची गरज नाही. थोडीशी समज आणि योग्य नियोजन केल्यास मुलांचा स्क्रीन टाइम हळूहळू कमी करता येतो. यासाठी, सर्वप्रथम स्वतःला हे ५ महत्त्वाचे प्रश्न विचारा-
हे प्रश्न विचारण्याचा उद्देश स्वतःच्या सवयी आणि भूमिका ओळखणे आहे. जेव्हा तुम्ही तुमची जबाबदारी समजून घ्याल तेव्हाच तुम्ही ही समस्या सहजपणे सोडवू शकाल.
मुलांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर स्क्रीन टाइमचा खोलवर परिणाम होतो
मुलांचा स्क्रीन टाइम कमी करण्याचे मार्ग जाणून घेण्यापूर्वी, त्यांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर त्याचा काय परिणाम होतो हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. जोपर्यंत तुम्हाला त्यामुळे होणारे खरे नुकसान समजत नाही, तोपर्यंत उपाय शोधण्यासाठी गंभीर पावले उचलणे कठीण होईल.
नुकताच मी नॅशनल लायब्ररी ऑफ मेडिसिनमध्ये प्रकाशित झालेला एक अभ्यास पाहिला. यानुसार, जास्त स्क्रीन टाइम मुलांच्या सामाजिक आणि भावनिक वाढीस अडथळा आणू शकतो. यामुळे लठ्ठपणा, निद्रानाश, नैराश्य आणि चिंता यासारख्या समस्या उद्भवू शकतात. अशी मुले अनेकदा रागीट आणि हट्टी होतात.
अमेरिकेतील मानसिक आरोग्य संशोधन संस्था ‘सेपियन लॅब्स’ च्या सर्वेक्षणानुसार, ज्या मुलांना कमी वयात स्मार्टफोन दिले जातात त्यांच्यामध्ये मानसिक आरोग्य समस्यांचा धोका कमी वयात वाढतो.
इतकेच नाही तर जास्त स्क्रीन टाइम मुलांच्या मेंदूमध्ये डोपामाइन नावाच्या न्यूरोट्रांसमीटरची पातळी वाढवू शकतो. यामुळे त्यांना लक्ष केंद्रित करण्यात समस्या येतात. हळूहळू, या सवयीचा त्यांच्या स्मरणशक्तीवर परिणाम होऊ लागतो आणि त्याचा थेट परिणाम त्यांच्या अभ्यासावर होतो. अशाप्रकारे, स्क्रीन टाइमचा मुलांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर खोलवर परिणाम होतो.
मुलांचा स्क्रीन टाइम कमी करण्याचे मार्ग
जर आपण मुलांचा स्क्रीन टाइम कमी करण्याबद्दल बोललो तर पालकांसाठी हे एक मोठे आव्हान आहे. पण योग्य रणनीती आणि थोडा संयम राखला तर ते पूर्णपणे आटोक्यात येते. आपण फक्त स्वतःपासून सुरुवात केली पाहिजे. जर तुम्ही स्वतः सतत मोबाईलमध्ये व्यस्त राहिलात तर तुमचे मूलही तेच शिकेल. म्हणून, सर्वप्रथम तुमच्या सवयींवर काम करा.
जर आपण मुलांबद्दल बोललो तर, त्यांना आधीच मोबाईल फोनचे व्यसन लागले आहे आणि ते लगेच सुटणार नाही. यासाठी हळूहळू एक व्यवस्था निर्माण करावी लागेल. उदाहरणार्थ, दिवसभर स्क्रीनसाठी एक ते दोन तासांचा निश्चित वेळ ठेवा. या काळात तो फोनवर कोणत्या प्रकारचा कंटेंट पाहत आहे यावरही लक्ष ठेवा.
मोठ्या मुलांना समजावून सांगा की जास्त स्क्रीन वेळ त्याच्या डोळ्यांवर, झोपेवर, अभ्यासावर आणि मेंदूवर कसा परिणाम करू शकतो. पण त्यांना घाबरवण्याऐवजी आत्मविश्वासाने बोला. त्यांना हेही सांगा की मोबाईल व्यतिरिक्त आयुष्यात इतरही अनेक मनोरंजक गोष्टी आहेत. त्यांना कुटुंबासोबत वेळ घालवण्यास प्रोत्साहित करा.
सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे या बदलाला वेळ लागेल. यासाठी तुम्हाला धीर धरावा लागेल, पण जर तुम्ही प्रयत्न करत राहिलात तर माझ्यावर विश्वास ठेवा, बदल नक्कीच येईल. याशिवाय, इतर काही गोष्टी देखील लक्षात ठेवा.
पालकत्वात या सामान्य चुका करू नका
मुलांचा स्क्रीन टाइम कमी करण्याचा विचार येतो तेव्हा, अनेक वेळा पालक जाणूनबुजून किंवा नकळत काही चुका करतात ज्याचा विपरीत परिणाम होतो. या गोष्टी टाळणे खूप महत्वाचे आहे. जसे की-
- ० ते २ वर्षांच्या मुलांना मोबाईल फोनपासून पूर्णपणे दूर ठेवा. या वयात त्यांचा मेंदू अत्यंत संवेदनशील असतो आणि स्क्रीनचा त्यांच्या वाढीवर थेट परिणाम होतो.
- तुमच्या मुलाला जेवताना मोबाईल फोन दाखवण्याची सवय लावू नका. यामुळे, मुलाचे लक्ष खाण्याऐवजी स्क्रीनवरच राहते आणि याचा परिणाम त्याच्या पचनावर तर होतोच, पण नंतर ती सवयही बनते.
- घरी स्क्रीन टाइमबाबत एक नियम बनवा आणि तो काटेकोरपणे पाळा. यामुळे मुलांना संदेश मिळेल की तंत्रज्ञानाचा वापर मर्यादित असावा.
- जर तुम्हाला तुमच्या मुलाने मोबाईल कमी वापरावा असे वाटत असेल तर त्यांच्यासोबत दर्जेदार वेळ घालवा. खेळा, बोला, गोष्टी सांगा. ते फक्त तुम्हाला पाहूनच शिकतात हे लक्षात ठेवा.
- तुमचे मूल त्याच्या मोबाईल फोनवर काय पाहत आहे यावर लक्ष ठेवा. नकारात्मक सामग्री त्याच्या विचारसरणीला आणि वर्तनाला हानी पोहोचवू शकते.
- स्क्रीनवर पूर्णपणे बंदी घालणे हा देखील योग्य दृष्टिकोन नाही. यामुळे मुलाचे त्या विषयाकडे आकर्षण आणखी वाढू शकते. त्याऐवजी, स्क्रीनचा मर्यादित आणि योग्य वापर का महत्त्वाचा आहे हे त्याला समजावून सांगा.
शेवटी मी असे म्हणेन की जर तुम्हाला तुमच्या मुलाचा स्क्रीन टाइम कमी करायचा असेल तर प्रथम तुमचा स्वतःचा स्क्रीन टाइम कमी करा. जेव्हा तुम्ही त्याच्यासोबत वेळ घालवाल तेव्हा तो आपोआप मोबाईलपासून अंतर ठेवू लागेल.
